چرا كلاسيك ها را دوباره بايد خواند؟

Notice: This text is copyrighted.

© All Rights Reserved.
Copyright 2006, Hamshahri, All rights reserved.

ماجراي ترجمه مجدد كتاب هاي مشهور دارد به يك موج تبديل مي شود

چرا كلاسيك ها را دوباره بايد خواند؟

خيلي از كتاب هاي كلاسيك كه زماني در نوجواني ورقش زديم و در سال هاي بعد پز خواندنش را داديم و كلي سال بعدش دستمان آمد كه بايد دوباره بخوانيم، ترجمه هاي نسبتا دقيق اما كهنه اي دارند . كهنه را با صفت بد و خوب قياس نكنيد. كهنه را مي توانيم اين طور تعبير كنيم كه حال و هواي متن داستان و زبان محاوره اش پر از جمله هايي است كه اين روزها ديگر به زبانمان سنگيني مي كند. موج ترجمة دوبارة آثار كلاسيك، چيزي نيست كه بشود به آساني از كنارش گذشت.اين روزها مترجماني مثل سروش حبيبي دارند كارهاي كلاسيك و آشناي ما را از نو ترجمه مي كنند. بعد از پيامبر جبران خليل جبران با 18 ترجمه و شازده كوچولو آنتون سنت اگزوپري با 9ترجمه، رمان هايي مثل بينوايان و صدسال تنهايي هم دارند ركورد دار مي شوند.

كلاسيك ها هرگز همة حرف هايي را كه براي گفتن دارند، به خواننده نمي گويند و در خواندن هر بار آن، لذت درك نويافته ها و كشف نايافته هايش مانند خوانش اول است. اثر كلاسيك نبايد لزوما چيزهايي به ما بياموزد كه پيش از خواندن نمي دانستيم؛ بلكه گاهي اوقات چيزهايي مي خوانيم كه هميشه مي دانستيم يا فكر مي كرديم مي دانيم، اما نمي دانستيم كه پيش از ما يك اثر كلاسيك آن را بيان كرده است. البته اين زماني است كه كاركرد يك متن كلاسيك بتواند يك رابطة خصوصي با خواننده برقرار كند. خواندن آثار كلاسيك، تنها به خاطر جايگاه خاصشان يا از روي احساس وظيفه، لذتي ندارد و خواندن غيراجباري، تنها راهي است كه ممكن است يك كتاب تبديل شود به كتاب شما . باز هم نسبت به ترجمه هاي دوبارة كلاسيك ها بي تفاوت مانده ايد؟
محمد شهبا كه خودش مترجم است، در مصاحبه اي گفته كه بهتر است آدم هواي مخاطب اش را هم داشته باشد. مثلا اگر در متني خوانديد از ديدن آن منظره دچار اشمئزاز شد ، به نظرتان مي رسد كلمة اشمئزاز از آن كلمه هايي است كه براي نسل امروز، كمي دور از ذهن است يا ساده تر، در ديالوگ هايشان جايي ندارد. ترجيح مي دهند به سادگي بگويند حالش به هم خورد يا بدش آمد . براي همين، احتياط در انتخاب كلمه اهميت پيدا مي كند؛ آن هم وقتي كه مي فهمي كلمه اي كه جايي ميان كاغذها ثبت كرده اي، مي تواند فاصله اي بين خواننده و متن باشد .
از بين بردن اين فاصله، ديگر دست نويسنده نيست، چون دلش يكهو پر كشيده و خواسته كاغذ را مطابق ميلش پر كند. ولي چون خوشبختانه امروز هرچيزي را در همة هنرهاي آدميزاد با مرگ مؤلف توجيه مي كنند، مترجم مي تواند بازوي قابل تكيه اي براي خراب كردن اين فاصله شود.
شهبا موضع جالبي دارد. وقتي مي گويد: من از اين هم فراتر مي روم. حتي اگر قرار باشد در جايي ماجرا را به صورت شفاهي بگويم، به جاي اشمئزاز مي گويم: حال به هم خوردگي . اشكالي در اين نمي بينم كه از اين كلمه ها استفاده كنيم. باور كنيد وقتي بگوييد حال به هم خوردگي، بيشتر دچار اشمئزاز مي شويم! اين جايش با شما، كه باور مي كنيد يا نه؟
قرار نبود من در نوشته ام موضع گيري مشخصي كنم. ولي ناچارم اعتراف كنم خواندن دوبارة جنگ و صلح تولستوي با ترجمة سروش حبيبي، برايم قوت قلبي در توانايي دوباره خواندن ادبيات كلاسيك شد.
اين روزها قلم شخصي مترجم ها روي دور آمده است و ديگر چندان هم كسي خرده نمي گيرد. اين تأثير، آن قدر روشن و صريح است كه يا به آن دل مي بنديد يا از آن متنفر مي شويد. معمولا براي خوانندة جدي ادبيات، گزينة سومي وجود ندارد. مثلا مطمئنا اگر ترجمه اي كلاسيك از نجف دريابندري بخوانيد، با ترجمة قديمي آن فرق مي كند. احتمال اش زياد است كه شك كنيد واقعا نويسنده اين قدر طنازي داشته است؟ يا شايد چند باري بيشتر به خنده يا گريه بيفتيد؛ البته اگر خودتان دستي از نزديك بر آتش ترجمه نداشته باشيد كه اين حس گريبانگيرتان شود كه دريابندري زيادي از قلم خودش مايه مي گذارد و نكند تعهد ترجمه را بعضي جاها كمتر ديده باشد. به احساستان فكر كنيد وقتي در صفحه اي از يك رمانِ چاپ چند ده سال گذشته، بخوانيد: ثقل ، رجحان ، علي الخصوص ، مضايقه ، مقتضي ، مستفاد ، لاجرم و از اين دست... باور كنيد هنوز هم كماكان تصميم دارم جبهه گيري نكنم!
مسألة رعايت سبك، از دهه شصت در فضاي ترجمة ايران اهميت خودش را پيدا كرد. وگرنه مترجمان دهه هاي قبل فقط به شيوايي زبان فارسي اهميت مي دادند و امانت داري در ترجمه را به امانت داري در رعايت سبك تعميم نمي دادند و با سبك نگارش خودشان ترجمه مي كردند. اين ها جمله هاي كاوه ميرعباسي است كه دنبالش به نوستالژي خيلي از كتابخوان هاي قديمي نسبت به م. آ. به آذين برمي گردد. جايي كه گفته است نثر به آذين در تمام ترجمه ها ديده مي شد، ترجمه هايش براي بعضي متن ها زيادي ادبي است و براي خوانندة امروز ثقيل است. ولي اهميت ترجمه هايش را بايد در چارچوب زماني خودش سنجيد.
نجف دريابندري هم گفته است ترجمه هاي به آذين ترجمه هاي خوبي است، اگرچه فارسي اش يك فارسي خاص است. تزئينات و ترتيبات خاصي دارد كه ترجمه هاي او را خالص نشان نمي دهد. اما به هرحال رنگ تزئينات فارسي خود به آذين را دارد. البته شايد همين گفتة دريابندري است كه گوشي را دستمان مي دهد كه چرا ترجمه هاي به آذين را مي شود خوب شناخت و از بقيه جدا كرد. البته او ايرادي به آن مي گيرد كه اگر اجازه اش را به خودمان بدهيم به خود دريابندري هم برمي گردد. مي گويد لحن خاصي داشت كه كمي خلاف اصل ترجمه بود. به هر حال ترجمه بهتر است طوري باشد كه بيشتر از همه لحن نويسنده در آن منعكس شود، اما ترجمه هاي به آذين لحن خودش را دارد.
استعارة ذبيح الله منصوري ، اين جاي كار، حسابي به درد مي خورد كه خيلي از كارهاي كلاسيك، زماني ترجمه شدند كه كاركرد سرگرمي ادبيات به بقية چيزها مي چربيد. به چيزي در احوال پاورقي هاي جنايي ـ عاشقانة مجله ها مي ماند. اما امروز خواننده هاي ادبيات، حرفه اي تر شده اند. حالا ديگر درك تجربة نهفته در رمان، اهميت يافته است. رمان كلاسيك، به قول ايتالو كالوينو ، اصطلاحي است براي هر كتابي كه بتواند نماينده اي از تمام جهان باشد؛ چيزي شبيه طلسم هاي گذشته. طلسمي كه حالا ديگر كسي حوصلة رمزگشايي اش را ندارد.
در اين لحظه ديگر نمي توانم توضيح اين مسأله را به تعويق بيندازم. اين كه به جاي خواندن آثاري كه بينش عميق تري از عصر معاصر به ما مي دهد، چرا كتاب هاي كلاسيك بخوانيم؟ يا اين كه ما سيل زدگان هجوم نوشته هاي امروزي، كجا مي توانيم زماني بيابيم كه با آسايش خيال كتاب هاي كلاسيك بخوانيم؟ درست است كه دنياي معاصر گاهي خسته كننده است؛ اما هر وقت كه خواسته باشيم نگاهمان را به سوي آينده يا گذشته بچرخانيم، هميشه بايد بدانيم در متن جامعه اي كه ما را احاطه كرده است، كجا ايستاده ايم. شايد بهترين كار اين باشد كه به نوبت از نوشته هاي كلاسيك و جديد لذت ببريم و بگذاريم جار و جنجال اكنون، از پشت پنجره، ما را از راه بندان و وضعيت هوا آگاه كند و ما خانه مان را از طنين لطيف و شفاف نوشته هاي كلاسيك سرشار كنيم. موجِ باز ترجمة ادبيات كلاسيك هم پررنگ شدن نياز كشف دوبارة اين جهان است. آن هم با زباني كه زنده و رايج ميان آدم ها و روزمرگي آن ها است.
نخنديد، دارم تمام تاريخ كشور را راست و ريس مي كنم تا سر از ادبيات دربياورد. وقتي كه عباس ميرزا در جنگ با عثماني جز حفظ شرف، عِرق ملي و اين ها از چيزي به اسم تكنولوژي سردرآورد، احتمالا از آن لحظاتي بود كه غرغر هميشگي عليه مدرنيزاسيون را كنار گذاشتند و ضرورت اش را كشف كردند. در دوران رنسانس، ادبيات گذشتة يونان ناگهان مهم شد. دچار ترديد شدند كه احتمالا درگذشته مكتوبشان چيزهايي بوده كه با درك دوباره، مي تواند اسباب لازم خانه تكاني را براي رنسانس آماده كند. در جهاني پرتاب شده ايم كه درك موقعيت اش، دستاويزي به نام ترجمه دارد. پس زنده باد مترجم!
موج ترجمه هاي دوباره، البته يك حرف ديگر هم دارد. اين موج علاوه بر اين كه نشانة گرفتار شدن در وسواس است، نمادي از بازگشت دوباره به كوله بار قديمي و داستان هاي ترجمه هم هست. موجي براي كشف دوبارة دنياهايي كه به آن اطمينان داريم، منتها با درك و زباني امروزي. دغدغة دوباره كشف كردن فضاهاي آشنايي كه مقدمة لازمي براي گذاربه دنياي جديد هستند. اصلا چه مفهومي دارد داستاني از نويسندة فرانسوي ميشل بوتور بخواني وقتي كارهاي فلوبر يا بالزاك را هنوز ورق نزده اي؟ مثال بومي اش دست به قلم شدن شاعران شعر سپيد است كه به سختي مي توانند غزل هاي حافظ را از رو بخوانند.
از طرفي شايد موضوع آن قدرها جدي نباشد، چون اين برگردان هاي دوبارة متون كلاسيك دست آخرش، چند تا تفاوت ريز و درشت انتخاب واژه ها و بستن دوبارة تركيب جملاتي است كه يا از زمانه جامانده اند يا امروز اتفاقا معادل بهتري هم برايشان پيدا شده است.